تجربه روانشناختی انسان در فضا

: 28 شهریور 1400; 1000 بازدید

در فضا کرۀ زمین زنده به نظر می آید: سبز ترینِ سبزها و آبی ترینِ آبی ها. اگر از زاویۀ اقیانوس آرام نگاه کنید، فقظ رنگ تند و درخشان آبی را می بینید. تشعشعات سبز رنگ خورشیدی در امتداد دو قطب، می رقصند و می درخشند. برق ناشی از طوفان های سهمگین، چون کرم شب تاب لحظه ای روشن و سپس خاموش می شوند. قاره ها و توده های عظیم خشکی تنها با مرزهای طبیعی رشته کوه ها و ساحل دریاها قابل شناسایی هستند و از قید و بند مرزهای قراردادی ساختۀ ذهن بشر آزادند. هاله ای به نازکی غبار که جو شکنندۀ زمین است، کرۀ ما را در بر گرفته و همین لایۀ نازک میلیاردها انسان را از خالیِ سیاه و لایتناهی ماوراء محافظت می کند.

این صحنه ای است که فضانوردان آن را تجربه میکنند: مشاهدۀ کرۀ خاکی از فاصلۀ چند هزار کیلومتری خارج از جو زمین. حال که ۵۲ سال از نخستین فرود انسان بر سطح کرۀ ماه و ۶۰ سال از نخستین ورود انسان به خارج از جو زمین می گذرد، بشر به طور جدی خیال سفر به مریخ را در سر می پروراند.البته این امکان از خیال پردازی بسیار فراتر رفته و حتی مسافران سفری بی بازگشت به کرۀ مریخ نیز انتخاب شده اند. اهمیت ابعاد روانشناختی سفر به فضا باعث شده تا شاخه ای در علم روانشناسی تحت عنوان روانشناسی فضا^۱ تشکیل شود که به مطالعۀ اثرات روانی سفر و اقامت درفضا می پردازد. در این راستا روانشناسان به بررسی تجربیات فضانوردان در طول تاریخ معاصر پرداخته اند.

اظهارات فضانوردانی که به کرۀ ماه سفر کرده اند و نیز صدها فضانورد که به فضا اعزام شده اند (و بسیاری از آنان ساکن در ایستگاه بین المللی فضا^۲ مستقر در مدار زمین بوده اند)، معمولاً حاکی از داشتن تجربیات معنوی و روحانی بوده است و آن دسته از فضانوردانی که اعتقادات مذهبی داشته اند، تشدید احساسات مذهبی را گزارش کرده اند. جان گلن^۳ نخستین فضانورد آمریکایی که در مدار زمین قرار گرفت، در هر سفر فضایی دعا می خواند و می گفت: "غیر ممکن است انسان شاهد خلقتی این چنین باشد و به وجود خدا ایمان نیاورد." او پس از بازگشت از آخرین سفر فضایی خود در سن ۷۷ سالگی در سال ۱۹۹۸ میلادی گفت: "تنها فایده این سفر برای من این بود که ایمانم قوی تر شد."

در سال ۱۹۶۸ هنگامی که سفینۀ آپولو ۸، بدون این که فرود آید، در مدار ماه قرار گرفت، فضانوردان به قرائت آیات انجیل پرداختند و در سفر تاریخی آپولو ۱۱ در سال ۱۹۶۹، دقایقی قبل از این که نیل آرمسترانگ^۴ و باز آلدرین^۵ قدم بر سطح ماه بگذارند، آلدرین صدها میلیون نفر از مردم زمین را خطاب قرار داد و گفت: "می خواهم از هر یک از شما که صدای مرا می شنوید، هر کجا که هستید، بخواهم که چند لحظه سکوت اختیار کنید و دربارۀ آن چه شاهد آن بودید (فرود بر سطح کرۀ ماه) بیندیشید. از هر یک از شما می خواهم که با هر روشی که می خواهید، شکرگزاری کنید." سپس آلدرین صلیب کوچکی را در دست فشرد و شروع به نیایش کرد. بعدها آلدرین گفت: "اگر من بار دیگر به آن موقعیت بازگردم، شاید جنبۀ مذهبی به آن لحظۀ با شکوه ندهم. زیرا ما به نام بشریت به ماه سفر کرده بودیم نه مذهب. آن لحظه برای من به عنوان یک فرد مسیحی بسیار مهم و پرمعنا بود و راه دیگری برای ابراز احساساتم نیافتم."

دو فضانورد مسلمان (سلطان بن سلمان، شاهزادۀ سعودی و شیخ مظفر شکور، فضانورد اهل مالزی) و یک فضانورد زن ایرانی (انوشه انصاری) تجربیات معنوی خود را در فضا به رشتۀ تحریر کشیده اند. در سالهای متمادی فضانوردان متعدد از تجربیات معنوی خود در فضا و احساس عجت و حیرت در برابر عظمت طبیعت سخن گفته اند وعباراتی چون "سرمستی ناشی از پیوندی درونی"، "حسی فراتر از خود"، "غرق شدن درعظمت و شکوه و لطافت هستی"، و "زیبایی و عظمت خیره کننده جهان هستی" را بر زبان جاری کرده اند. جای تعجب نیست که فضانوردان متدین اظهار کنند که اعتقادشان افزایش می یابد ولی تجربیات معنوی در فضانوردان غیر مذهبی هم مشهود است.

چنین به نظر می رسد که حضور بشر در فضای کیهانی و رویت شکوه و زیبایی و در عین حال شکنندگی زمین می تواند باعث عجب و حیرت و گاه سرآغاز ایجاد دگردیسی معنوی و حرکت به سوی خود تعالی ورزی شود. در حقیقت انسان در فضا احساس کوچکی ولی در عین حال مهم بودن می کند و از این طریق پیوندی با جهان ملکوتی می جوید. فرانک وایت^۶ واژۀ "اثر کل نگر" ^۷ را برای تشریح علمی تجربۀ فضانوردان پیشنهاد کرد.

اثر کل نگر یعنی نوعی جابجایی شناختی در آگاهی است که فضانوردان در نتیجۀ مشاهدۀ زمین از فضا تجربه می کنند. وایت نشان داد که توجه مشاهده گر به نکاتی جلب می شود که در شرایط عادی توجه به آن امکان پذیر نیست. مثلاً شکنندگی و آسیب پذیری زمین و احساس پیوندی که به کل طبیعت می توان حس کرد. در تنیجه این یک حس تجربی در اثر حضور و تماس مستقیم با واقعیت است. وایت بحث می کند که دین و مذهب چون در دسترس همگان است، پس به راحتی می توان در معرض آن قرار گرفت. ولی حضور در فضا در دسترس همگان نیست. پس اثر کل نگر را نمی توان به راحتی تجربه کرد. هر چند با گسترش و محبوبیت توریسم در فضا، امکان دسترسی تعداد بیشتری از افراد به فضا فراهم خواهد شد، ولی بسیاری از شرکت های معروف در صدد هستند تا این تجربه را از طریق فضای مجازی برای افراد مهیا کنند. برای مثال، پروژۀ "اسپیس باز" ^۸ که توسط آژانس فضایی اروپا در هلند و در سال ۲۰۱۸ راه اندازی شده، تلاش می کند تا کودکان را با تجربۀ اثر کل نگر از طریق مجازی آشنا کند.

از طرفی نیز پژوهش ها نشانگر وجود اختلالات و آسیب های احتمالی زیست شناختی و روان شناختی در فضانوردان بوده است. بسیاری از فضانوردان پس از بازگشت به زمین و به خصوص اگر مدت اقامت آنان در فضا طولانی بوده باشد، نه تنها اختلالات روان تنی مثل سر دردهای میگرنی یا بی خوابی را گزارش کرده اند بلکه از افسردگی، اضطراب، مشکلات زناشویی و حتی گرایش به اعتیاد نیز رنج برده اند. ما هنوز در مورد واکنش انسان به تجربۀ حضور در فضا و طیف گستردۀ احساسات و عواطفی که در نتیجۀ روبرو شدن با واقعیت های وجودی انسان تجربه می شود به اندازۀ کافی نمی دانیم. هنوز نمیدانیم انسان برای لمس کردن و درک خلاء وجودی که در عمق لایتناهی فضا نهفته است، چه ظرفیت و توانی دارد؟